ΑΝΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ

Από μια άποψη η Παναγιωτοπούλου εξέφρασε όσο λίγοι τη βαθιά επαναστατική κίνηση του νεανικού ελληνικού θεάτρου στη δεκαετία του 1970, που ζήτησε να αποτινάξει τη συμβατικότητα, την εμπορικότητα αλλά και τον ελιτισμό του αστικού θεάτρου

Η Αννα Παναγιωτοπούλου, που έφυγε από κοντά μας πριν από λίγες μέρες, κουβαλούσε έναν διπλό και ώς έναν βαθμό αντιφατικό ρόλο στο θέατρο. Υπήρξε ταυτόχρονα μια δημοφιλέστατη πρωταγωνίστρια, ευρέως αναγνωρίσιμη στον καθένα, αλλά και παρέμεινε μέχρι τέλους η χαρακτηριστική εκπρόσωπος ενός κινήματος που αναδύθηκε στην πρώτη Μεταπολίτευση ενάντια στον τότε «βεντετισμό». Από μια άποψη η Παναγιωτοπούλου (απλά και τιμητικά για πολλούς «η Αννα μας») εξέφρασε όσο λίγοι τη βαθιά επαναστατική κίνηση του νεανικού ελληνικού θεάτρου στη δεκαετία του 1970, που ζήτησε να αποτινάξει τη συμβατικότητα, την εμπορικότητα αλλά και τον ελιτισμό του αστικού θεάτρου, αντικαθιστώντας τα με τη συλλογική δράση, την προσέγγιση του λαϊκού και της ιθαγένειας, την πολιτική συνίζηση του ενεργού καλλιτέχνη με τον θεατή του, σε όλες τις φόρμες που θα μπορούσαν να χωρέσουν ιδανικά το όραμα μιας νέας τέχνης και μιας νέας ζωής.

Είναι επόμενο η αδόκητη απώλειά της να ωθεί τους περισσότερους στον απολογισμό που την βλέπει πρωτίστως σαν λαϊκό είδωλο, ενδεδυμένο μάλιστα με τις ιδιοσυγκρασιακές –και εξαιρετικά πλούσιες– αρετές της στον χώρο της κωμωδίας. Υποψιάζομαι ωστόσο πως ο ψυχραιμότερος απολογισμός που θα ακολουθήσει –και που της οφείλουμε ούτως ή άλλως– θα εξετάσει την ίδια και ως υποκείμενο της πολιτικής –ή και πολιτικοποιημένης– εποχής του θέατρου στη χώρα μας. Σε αυτόν τον απολογισμό θα είμαστε υποχρεωμένοι να διακρίνουμε τη ροή της εντός της κοίτης μιας ολόκληρης εξίσου χαρισματικής γενιάς, που έδρασε καταλυτικά στη διαμόρφωση του σύγχρονου θεατρικού λόγου ήδη από την αρχική εμφάνισή της στην ελληνική σκηνή, μέχρι την τελική ενσωμάτωσή της, την όχι πάντα ανώδυνη και χωρίς αντιφάσεις, στο δέλτα της όψιμης Μεταπολίτευσης. Και τότε στο πρόσωπο της ηθοποιού Αννας Παναγιωτοπούλου θα δούμε κάτι από τον θυμό της γενιάς της, τη διάθεσή της για ρήξη και περιπλάνηση, τα ερωτήματά της…

Χωρίς αυτά τα τελευταία, νομίζω, η τέχνη της Αννας Παναγιωτοπούλου δεν μπορεί να γίνει εύκολα ερμηνεύσιμη. Η ίδια είχε ασφαλώς στόφα και τρόπους μεγάλης θεατρίνας, όπως λένε οι Γάλλοι, με τη λάμψη σπουδαίας «κομεντιέν». Αλλά ο καλύτερος τρόπος για να αντιληφθούμε τη σκηνική προσωπικότητά της είναι να τη δούμε όχι μόνο στατικά αλλά και εξελικτικά, ξεκινώντας, λόγου χάρη, από τη σύγκριση με την προηγούμενη μόλις γενιά, που η ίδια παρέλαβε, στο πεδίο του κωμικού. Θα διαπιστώσουμε τότε πως ο σκηνικός μοντερνισμός της κάνει τους προηγούμενους από αυτήν ρολίστες να μοιάζουν στην καλύτερη περίπτωση «κλασικοί», στη χειρότεροι ξεπερασμένοι. Δεν είναι μόνο η ρήξη με το παρελθόν, που κατάφερε να ανανεώσει ριζικά τη θέση, το περιεχόμενο, τη φωνή του κωμικού ρολίστα πάνω στη σκηνή. Είναι η ιδιοφυής εκ μέρους της αναμόρφωση του λαϊκού κώδικα.

Και –για να επιστρέψω στην παρατήρηση της αρχής– η Αννα Παναγιωτοπούλου δεν το έκανε αυτό μόνο «τότε», στις αρχές της δεκαετίας του 1970, ούτε το έκανε αυτό «μόνη της». Το έκανε αρχικά με το Ελεύθερο Θέατρο, με μια παρέα παιδιών, απόφοιτων του Εθνικού, που ζήτησαν να αναπνεύσουν ελεύθερα, συντροφεύοντας με τον δικό τους «Μάη» τους άλλους νέους καλλιτέχνες διεθνώς, που έσπαγαν τις φόρμες, έσκαβαν και ανακάλυπταν στο θέατρο ρίζες πιο πολύτιμες και από τους καρπούς των περιφραγμένων κήπων που τους προσφέρονταν στο κατεστημένο θέατρο. Δίπλα στην Παναγιωτοπούλου λοιπόν έδρασε μια ομάδα καλλιτεχνών που, για να την καταλάβουμε, θα πρέπει να τους φανταζόμαστε –όπως και την ίδια– σαν για πάντα νέους.

Από το «Ελεύθερο Θέατρο» λοιπόν η Αννα Παναγιωτοπούλου και από την «Ελεύθερη Σκηνή» που ακολούθησε, μέχρι την παρουσία της στην τηλεόραση, με έναν σωρό εμβληματικούς ρόλους, μην αφήνοντας ποτέ το ζύγι του πρωταγωνιστή να ξεπεράσει το ζύγι του θεατρικού εταίρου σε βαρύτητα, δίδαξε από τη μεριά της την ισορροπία. Μόνη, μα και μαζί με τους άλλους. Ανάμεσα στο κωμικό και το σοβαρό, την παρωδία και τη σάτιρα, ανάμεσα στη γνήσια λαϊκότητα και το αστικό ύφος. Κι αυτό χωρίς να της στερεί τίποτα από τα δικά της κατορθώματα. Οπως ότι κατάφερε να διδάξει νεοελληνικό ήθος μέσα από τη διακωμώδηση της Μαντάμ Σουσού του Ψαθά… Οτι χάρισε ιθαγένεια σε ρόλους θεατρικούς (όπως στο «Εκτο πάτωμα» και σε μια σειρά επιθεωρήσεων), στα τηλεοπτικά της πρόσωπα (από τις «Τρεις Χάριτες» και την ανεπανάληπτη «Ντόλτσε βίτα»), στα κινηματογραφικά της είδωλα (όπως στο «Safe sex»)… Οτι δεν σταμάτησε να διαθέτει το εξής σπάνιο χάρισμα επί σκηνής: να προβάλλει τον κατεκτημένο κώδικά της, μείγμα λαϊκής αφέλειας και αστικού κυνισμού, χωρίς να επισκιάζει τους συμπρωταγωνιστές της, αλλά συμβάλλοντας στην ανάδειξη της ομάδας σε αληθινό πρωταγωνιστή.

Η απώλεια της Αννας Παναγιωτοπούλου είναι μια ευκαιρία να τιμήσουμε το σπάνιο αυτό φαινόμενο καλλιτέχνη, διδακτικού άλλωστε για τους νεότερους καλλιτέχνες μας. Γιατί δείχνει ότι είναι δυνατόν να συνδυαστούν δύο αμφίσημα στοιχεία της θεατρικής τέχνης. Να πώς μπορεί κάποιος/α να είναι το ίδιο αγαπητός και ξεχωριστός, γνήσια «λαϊκός» μα και αστικός, χωρίς να παραδίδεται στον ένα ή στον άλλο όρο της σύμβασής του με το κοινό.

Με αυτόν τον απολογισμό, η Αννα Παναγιωτοπούλου αναδείχτηκε σε βασικό αλλά και καθοριστικό πρόσωπο της μεταπολιτευτικής θεατρικής ιστορίας μας. Και επειδή η ίδια υπήρξε σπουδαία στη σκηνή, μα και γιατί ό,τι έπραττε το έπραττε από την αρχή μέχρι τέλους συνειδητά, με «ιστορικούς όρους».

Γιατί την επιλέξαμε

Ο πρόσφατος θάνατός της έγινε αιτία να αναλογιστούμε πώς και η ίδια και η γενιά του «Ελεύθερου Θεάτρου» έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη μεταπολιτευτική θεατρική ιστορία μας.