«Είμαι περήφανος που έγινα κομμάτι της απίστευτης επανάστασης που έχει συντελεστεί στην επιστήμη τις τελευταίες έξι δεκαετίες: από την απόλυτη άγνοιά μας σε πάρα πολλά πεδία περάσαμε στην αποκωδικοποίηση και την κατανόηση, σε μεγάλο βαθμό, του πώς λειτουργεί η ζωή. Κι ακόμη πιο περήφανος είμαι για τους νέους με τους οποίους μοιράστηκα τις γνώσεις και την εμπειρία μου: έχω εκπαιδεύσει περισσότερους από τριακόσιους επιστήμονες, οι οποίοι σήμερα διδάσκουν σε πανεπιστήμια στις ΗΠΑ και σε όλο τον κόσμο. Στην πλειονότητά τους, μάλιστα, είναι γυναίκες. Η επίτευξη της ισότητας των φύλων στον ακαδημαϊκό χώρο με απασχόλησε από την αρχή της καριέρας μου, κυρίως λόγω της μητέρας μου: προσπάθησε σκληρά για να κάνει πραγματικότητα το όνειρό της, να γίνει καθηγήτρια Ψυχολογίας και το κατάφερε σε ηλικία 62 ετών, έχοντας εργαστεί επί χρόνια ως πωλήτρια σε πολυκατάστημα και φοιτώντας σε νυχτερινό σχολείο…».

Ο λόγος του 86χρονου Ντέιβιντ Μπόλτιμορ, βραβευμένου με Νομπέλ Φυσιολογίας – Ιατρικής (το 1975) για την έρευνά του για τους ογκογόνους ιούς και πώς μετατρέπουν φυσιολογικά κύτταρα σε καρκινικά, είναι καθηλωτικός. Ο πρωτοπόρος Αμερικανός βιολόγος, καθηγητής σε μερικά από τα πιο φημισμένα αμερικανικά ακαδημαϊκά ιδρύματα, όπως το MIT, το Ινστιτούτο Βιοϊατρικής Whitehead και το Πανεπιστήμιο Rockefeller, αλλά και στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Καλιφόρνιας, το περίφημο Caltech, όπου διετέλεσε και πρόεδρος επί είκοσι πέντε χρόνια, ήταν αδιαμφισβήτητα ο «σταρ» της «Biotechnologia 2024 – The Biotech Meeting in Greece».

Ρεκόρ συμμετοχών

Το συνέδριο – συνάντηση εκπροσώπων της διεθνούς βιοτεχνολογίας διοργανώνεται κάθε χρόνο από το 2001 στην Ελλάδα από το Fondation Sante, το οποίο ίδρυσαν ο Σπύρος Αρταβάνης-Τσάκωνας, ομότιμος καθηγητής Κυτταρικής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ και νυν πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας, και ο Θεσσαλονικιός δρ Στέλιος Παπαδόπουλος, ιδρυτής πολλών εταιρειών βιοτεχνολογίας και τέως πρόεδρος του Δ.Σ. της Biogen – ο πρώτος που μπήκε στον χώρο και έδειξε τον δρόμο στις επόμενες γενιές επιστημόνων και επιχειρηματιών. Φέτος η διοργάνωση φιλοξενήθηκε στη Μεσσηνία, στην Costa Navarino, και σημείωσε ρεκόρ συμμετοχών. Η «Κ» βρέθηκε εκεί για μια ακόμη χρονιά. Παρακολουθήσαμε τις ομιλίες, κουβεντιάσαμε με ερευνητές, στελέχη εταιρειών και ακαδημαϊκούς και αναζητήσαμε απαντήσεις σε καίρια ερωτήματα. Ποιες είναι οι πιο σημαντικές πρόσφατες εξελίξεις; Eρχονται νέα αποτελεσματικά φάρμακα και για ποιες παθήσεις; Θα είναι εύκολα προσβάσιμα από τους ασθενείς;

Οι νευρολογικές παθήσεις είναι το «άγιο δισκοπότηρο» της έρευνας για τη βιοτεχνολογία: γνωρίζουμε ελάχιστα για τον εγκέφαλο και όσο το προσδόκιμο ζωής θα μεγαλώνει, ασθένειες όπως το Αλτσχάιμερ θα παίρνουν εκρηκτικές διαστάσεις. «Είναι γεγονός ότι δεν έχουμε κατανοήσει πολλά για τη βιολογία του Πάρκινσον, του Αλτσχάιμερ και άλλων νευροεκφυλιστικών ασθενειών. Εχουν κυκλοφορήσει κάποια φάρμακα που επιβραδύνουν την εξέλιξή τους, όμως υπάρχουν ακόμη πολλά αναπάντητα ερωτήματα και τεράστια κενά να καλύψουμε σε ό,τι αφορά τη θεραπεία τους», επισημαίνει ο Βαγγέλης Βεργέτης, CEO της Epikast.

Οι πρόσφατες εξελίξεις στην έρευνα, τα νέα φάρμακα και οι προβληματισμοί που συζητήθηκαν στο διεθνές συνέδριο του κλάδου στη Μεσσηνία.

«Ο εγκέφαλος παραμένει ο μεγάλος άγνωστος, το μαύρο κουτί της επιστήμης. Ενας στρατός επιστημόνων προσπαθεί να καταλάβει πώς λειτουργεί προς όφελος των ασθενών και έχουμε πολλές σκοτεινές περιοχές να φωτίσουμε», λέει χαρακτηριστικά ο Ντέιβιντ Μπόλτιμορ. «Ομως, είμαι αισιόδοξος. Η γνώση σύντομα θα νικήσει τις νόσους του νευρικού συστήματος. Οι επαναστάσεις στη Βιολογία και την Ιατρική θα συνεχιστούν. Από την αλληλουχία των πρωτεϊνών μπορούμε να προβλέψουμε με ακρίβεια τη δομή τους, κάτι που για τη δική μου γενιά ήταν όνειρο. Η γενετική τροποποίηση είναι πια πραγματικότητα· ποιος να το φανταζόταν πριν από λίγες δεκαετίες; Η τεχνολογία μάς επιτρέπει να μελετάμε απευθείας την ανθρώπινη βιολογία και δεν χρειάζεται να αντλούμε συμπεράσματα –όχι πάντα ασφαλή– μέσω των πειραματόζωων. Και φυσικά υπάρχει η τεχνητή νοημοσύνη, που ανοίγει νέους δρόμους».

Πολύ συζητήθηκε η ΑΙ από τους συνέδρους. Μόνο που οι γνώμες διίστανται. Αλλοι διατηρούν τις επιφυλάξεις τους για την αποτελεσματικότητα και τις προοπτικές της κι άλλοι θεωρούν ότι πράγματι ανοίγει, όχι απλώς δρόμους, αλλά λεωφόρους για τη βιοτεχνολογία. Ενδεικτικά είναι όσα ανέφερε στην ομιλία του ο Χούμαν Ασραφιάν, αντιπρόεδρος και επικεφαλής έρευνας και ανάπτυξης της Sanofi: «Κάποιοι φοβούνται την τεχνητή νοημοσύνη, τους θυμίζει ίσως τις ταινίες της σειράς “Terminator”. Εμείς πιστεύουμε στις δυνατότητές της. Βρίσκεται ήδη στην πρώτη γραμμή όσων κάνουμε για να προσφέρουμε καινοτόμα, πιο αποτελεσματικά φάρμακα στους ασθενείς. Μεταφράζοντας τον πλούτο των πληροφοριών και των δεδομένων που μας παρέχει σε γνώση και κατανόηση, παίρνουμε καλύτερες αποφάσεις σε όλη τη διαδικασία ανάπτυξης νέων προϊόντων. Την επόμενη πενταετία πιστεύω ότι χάρη στην τεχνητή νοημοσύνη, σε συνδυασμό με διαχρονικά πολύτιμα παραδοσιακά “εργαλεία”, θα δούμε να μεταμορφώνονται οι κλινικές δοκιμές, όπως και οι υπόλοιπες πτυχές της δουλειάς μας».

«Ψηφίζουν» αδυνάτισμα

Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της φαρμακευτικής βιομηχανίας παραμένουν βέβαια τα φάρμακα για την απώλεια βάρους. «Τον τελευταίο χρόνο οι εταιρείες, στην πλειονότητά τους, έχουν στρέψει προς αυτή την κατεύθυνση την έρευνά τους. Ο λόγος είναι προφανής: είδαμε έναν αμερικανικό κολοσσό, την Eli Lilly, και έναν ευρωπαϊκό, τη δανική Novo Nordisk, να κεφαλαιοποιούν περίπου 400 δισ. δολάρια χάρη στα δύο μπεστ σέλερ φάρμακά τους, το Wegovy και το Ozempic», λέει ο Αλέξανδρος Τζούκας, ιδρυτής του νεοσύστατου επενδυτικού fund «Αtheneon». «Και είναι αναμενόμενο να επηρεάζουν και άλλους λόγω της τεράστιας επιτυχίας τους. Ολοι τώρα εστιάζουν σε αυτό που πιστεύουν ότι θα τους εξασφαλίσει μεγαλύτερα κέρδη: ακολουθούν το “hype” της παχυσαρκίας και βιάζονται να μπουν στην κούρσα. Πολλά αντίστοιχα σκευάσματα αναμένεται να κυκλοφορήσουν στην αγορά, λοιπόν, στο άμεσο μέλλον. Δεν θα δουλέψουν όλα, είναι βέβαιο. Επίσης δεν γνωρίζουμε τι είναι πιθανό να προκαλούν σε βάθος χρόνου. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η φαρμακευτική βιομηχανία θα δημιουργήσει αυτό που θέλουν οι αγορές γιατί πιστεύουν ότι θα ανεβάσει τις αξίες των μετοχών και ότι η έρευνα για άλλες ασθένειες πιθανότατα θα μείνει πίσω, ως παράπλευρη απώλεια».

Τα συγκεκριμένα φάρμακα αναπτύχθηκαν για την αντιμετώπιση του διαβήτη τύπου 2. Είναι γνωστά ως GLP-1s, βασίζονται στην ίδια δραστική ουσία, τη σεμαγλουτίδη και μειώνουν την όρεξη. «Τα λαμβάνουν κατόπιν συνταγογράφησης διαβητικοί, αλλά και εκατομμύρια άνθρωποι που είναι παχύσαρκοι ή θέλουν να χάσουν μερικά κιλά χωρίς συνταγή. Η ευκολία του να χρησιμοποιεί κάποιος ένα φάρμακο το οποίο δεν έχει ανάγκη για ιατρικούς λόγους έχει και μια ηθική διάσταση, την οποία οι αγορές δεν συμμερίζονται. Η ζήτηση είναι τεράστια και όλοι διεκδικούν ένα κομμάτι από την “πίτα”. Δεν θα είναι εύκολο παιχνίδι πάντως. Δεν είναι δεδομένο ότι αυτά τα φάρμακα θα αποδώσουν όσα προσδοκούν οι εταιρείες. Το είχαμε ξαναδεί να συμβαίνει πριν από μερικά χρόνια με τους anti-TNF παράγοντες για τη ρευματοειδή αρθρίτιδα», λέει ο Ηλίας Παπαθεοδώρου, πρόεδρος της HepaRegeniX, που ειδικεύεται στο ήπαρ (αναγέννηση – μεταμοσχεύσεις). «Πέρα από αυτόν τον… παροξυσμό, αν πρέπει να κρατήσουμε κάτι από όσα γίνονται στον κλάδο μας είναι ότι στα ογκολογικά πάμε σταθερά καλύτερα. Εχουμε βρει αποτελεσματικές θεραπευτικές λύσεις για αρκετούς τύπους καρκίνου. Το κρίσιμο στοίχημα, βέβαια, είναι η αξιοποίηση της τεχνολογίας mRNA. Μένει να δούμε αν η Moderna θα καταφέρει αυτό που προσπαθεί τον τελευταίο καιρό: να δημιουργήσει ένα εμβόλιο για τον καρκίνο, όχι προφυλακτικό, όπως εκείνο για την COVID, αλλά θεραπευτικό».

Οι εξελίξεις στο μέτωπο του καρκίνου συζητήθηκαν, όπως ήταν αναμενόμενο, πολύ. Υπάρχουν ειδήσεις με θετικό πρόσημο, όπως η εντυπωσιακή πρόοδος που συντελείται, και άλλες με αρνητικό. «Κάποιες εταιρείες βγαίνουν από την έρευνα για τον καρκίνο, ειδικά στις ΗΠΑ που κινούν τη διεθνή αγορά, γιατί ο πήχυς δυσκολίας είναι πολύ υψηλός. Υπάρχουν πολλοί τύποι καρκίνου με σχετικά μικρό αριθμό ασθενών και η ανάπτυξη φαρμάκων γι’ αυτούς απαιτεί μεγάλες επενδύσεις, με περιορισμένη αποτελεσματικότητα και όχι με ικανοποιητικές για τους επενδυτές αποδόσεις», εξηγεί ο καθηγητής Γενετικής Μανώλης Δερμιτζάκης. «Από την άλλη, αυξάνεται το ενδιαφέρον για την έρευνα στα αυτοάνοσα νοσήματα. Το έδαφος είναι πρόσφορο: ξέρουμε καλύτερα πια τη βιολογία τους, έχουμε άφθονα δεδομένα (προκύπτουν μέσω εξετάσεων αίματος των ασθενών), παρουσιάζουν επιστημονικό ενδιαφέρον. Επίσης, λόγω περιβαλλοντικών, κυρίως, συνθηκών αυξάνεται ο επιπολασμός τους, δηλαδή αφορούν ολοένα και περισσότερους ανθρώπους».

Το κέρδος λειτουργεί ως καύσιμο στη μηχανή της καινοτομίας

Τελικά, πού γέρνει η πλάστιγγα της βιοτεχνολογίας; Τι την κινητοποιεί: το κέρδος ή η επιθυμία να σωθούν όσο το δυνατόν περισσότερες ζωές; «Το ζητούμενο είναι να υπάρχει ισορροπία. Η επιστήμη δεν είναι μπίζνες, όμως πρέπει να έχει κέρδη για να συνεχίσει να προσπαθεί, μέσω της έρευνας, για την ανάπτυξη νέων φαρμάκων. Ας μην ξεχνάτε ότι στον πυρήνα της βιοτεχνολογίας βρίσκεται το ρίσκο. Περίπου 275 δισ. δολάρια επενδύονται κάθε χρόνο στην έρευνα και τα ποσοστά επιτυχίας παραμένουν χαμηλά. Μόνο μία στις δέκα κλινικές δοκιμές οδηγεί στην κυκλοφορία κάποιου νέου φαρμάκου. Παρά ταύτα, ο ασθενής παραμένει πρώτη προτεραιότητά μας», απαντάει η Δάφνη Καρύδα, πρόεδρος και οικονομική διευθύντρια της Flare Therapeutics, που ειδικεύεται στην ογκολογία ακριβείας. «Ο καρκίνος, για παράδειγμα, παραμένει μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις, όχι μόνο για εμάς, αλλά και για ένα σημαντικό κομμάτι του κλάδου. Πολλοί έχουμε προσωπική εμπειρία ως ασθενείς τού τι σημαίνει αυτή η νόσος ή έχουμε χάσει αγαπημένα μας πρόσωπα. Πέρυσι έφυγε από τη ζωή η αδελφή μου, από καρκίνο των ωοθηκών. Το να νικηθεί ο καρκίνος είναι για μένα προσωπική υπόθεση».

Ο Ελληνοαμερικανός Εμίλ Κακκής, ιδρυτής της Ultragenyx, που αναπτύσσει θεραπείες για σπάνιες γενετικές νόσους, συμφωνεί. «Χάρη στις κατακτήσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας έχουμε σήμερα πιο πολλά εργαλεία από ποτέ. Είναι χρέος μας να τα χρησιμοποιήσουμε, ώστε να σώσουμε όσο το δυνατόν περισσότερους ασθενείς. Υπάρχουν περίπου 10.000 γενετικές ασθένειες και δυστυχώς διαθέτουμε θεραπείες για ελάχιστες από αυτές. Είναι τραγικό για έναν γονέα να ακούει ότι το παιδί του πάσχει από μια σπάνια, μαρτυρική και θανατηφόρο ασθένεια, η οποία μπορεί να διαγνωστεί, αλλά όχι να θεραπευτεί. Αυτό δεν γίνεται να μη μας κινητοποιεί».

Αντίστοιχη είναι η απάντηση που δίνει στην «Κ» και η Μαρία Φρέιερ, μέλος του Δ.Σ. της Biogen, με Phd στη Βιοφυσική και μακρά εμπειρία στις πολιτικές υγείας, μέσα από τη θητεία της στο Κογκρέσο και στα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας των ΗΠΑ. «Ο ρόλος της βιοτεχνολογίας είναι να βοηθάει τους ανθρώπους και να τους αλλάζει τη ζωή προς το καλύτερο. Χωρίς κέρδη, αυτό προφανώς δεν είναι δυνατόν, γιατί έτσι χρηματοδοτούνται νέες έρευνες και κινείται η μηχανή της καινοτομίας. Ομως, αν στο τέλος της μέρας αυτό που κάνουμε δεν έχει αντίκτυπο στη ζωή κάποιων ασθενών, τότε δεν έχει νόημα. Κι αν οι νέες τεχνολογίες τις οποίες η Δύση απολαμβάνει δεν φτάσουν και στον αναπτυσσόμενο κόσμο που τις έχει τόσο πολύ ανάγκη, τότε έχουμε αποτύχει, όχι μόνο ως άνθρωποι της βιοτεχνολογίας αλλά και ως ανθρωπότητα…».

Το πρόγραμμα της «Biotech-nologia 2024» δεν είχε όμως μόνο επιστημονικές παρουσιάσεις και ομιλίες, αλλά και ψυχαγωγία, χαλαρές συζητήσεις, βουτιές στην αμμουδερή παραλία της Costa Navarino και ποδόσφαιρο! Οπως κάθε χρόνο, η ομάδα των Ελλήνων της βιοτεχνολογίας αγωνίστηκε απέναντι σ’ εκείνη των ξένων συναδέλφων τους στο γήπεδο της Χώρας. Η νίκη τους με 2-1 οφείλεται στο πάθος όλων των παικτών, στις ηγετικές ικανότητες του Στέλιου Παπαδόπουλου, στο καθοριστικό γκολ του δρος Κλεάνθη Ξανθόπουλου, προέδρου της Stork Capital Life Sciences, αλλά και στη συμμετοχή του πρέσβη των ΗΠΑ, Τζορτζ Τσούνη, ο οποίος φόρεσε την μπλε φανέλα και ήταν εξαιρετικός στην εκτέλεση κόρνερ!