Ο Βλαντιμίρ Πούτιν επέλεξε προσεκτικά τον ανταγωνισμό του για τις προεδρικές εκλογές στη Ρωσία αυτόν τον μήνα: τρεις δουλοπρεπείς άνδρες με γκρι κοστούμια που δεν αποτελούν απειλή για την εξουσία του. Οι γυναίκες απουσιάζουν παντελώς από τα ψηφοδέλτια. Όταν προκύπτει ωστόσο κάποια επιλογή πραγματικά αντίθετη, οι Ρωσίδες γίνονται μια υπολογίσιμη δύναμη.

Αυτό το φαινόμενο εμφανίζεται τόσο σε επίπεδο βάσης όσο και σε επίπεδο ελίτ. Η σύλληψη του αείμνηστου ηγέτη της αντιπολίτευσης Αλεξέι Ναβάλνι το 2021 οδήγησε σε μαζικές διαδηλώσεις σε ολόκληρη τη Ρωσία, με τις γυναίκες να αποτελούν σχεδόν τους μισούς διαδηλωτές – σημαντική αύξηση από το προηγούμενο κύμα διαδηλώσεων κατά του Κρεμλίνου το 2019. Από την εισβολή στην Ουκρανία, οι γυναίκες αντιπροσώπευαν έως και το 70 τοις εκατό των διαδηλωτών στις μεγάλες πόλεις, ειδικά μετά τις ανακοινώσεις του Πούτιν για μερική επιστράτευση το 2022. Πράγματι, οι σύζυγοι και οι μητέρες όσων επιστρατεύτηκαν γίνονται ένα εξέχον κίνημα στη χώρα.

Οι γυναίκες έχουν επίσης αναλάβει ρόλους υψηλού προφίλ στην αντιπολεμική αντιπολίτευση. Η σύζυγος του Ναβάλνι, Γιουλία Ναβάλναγια, δήλωσε ότι θα συνεχίσει το έργο του συζύγου της μετά τον θάνατό του σε μια αποικία της Σιβηρίας τον περασμένο μήνα. Και η Κατερίνα Ντάντσοβα, δημοσιογράφος και πρώην σύμβουλος της μικρής πόλης, έχει γίνει το πρόσωπο της αντιπολεμικής πολιτικής κινητοποίησης της Ρωσίας – ακόμη και για να διεκδικήσει την προεδρία.

Αυτή η τάση προς τη θηλυκοποίηση της πολιτικής θα μπορούσε να θέσει νέους κινδύνους για το Κρεμλίνο. Ο Πούτιν δίνει ολοένα και μεγαλύτερη έμφαση στις πατριαρχικές και συντηρητικές “αξίες” ως μέρος της εγχώριας ατζέντας του, περιορίζοντας τα περιθώρια σοβαρής καταστολής κατά των γυναικών της αντιπολίτευσης – ειδικά όταν βασίζουν τις πολιτικές τους ενέργειες στις οικογενειακές αξίες. Το Κρεμλίνο μπορεί να αγωνίζεται να βάλει ταυτόχρονα τις “παραδοσιακές οικογενειακές αξίες” στο επίκεντρο της πολιτικής του ιδεολογίας, με τον φαλλοκράτη Πούτιν ως “πατέρα του έθνους”, ενώ την ίδια στιγμή καταστέλλει βάναυσα τα πολιτικά κινήματα “προστατευτικών μητέρων”, “πιστών συζύγων”, και “εργατικού λαού της υπαίθρου”. Και, παρά την πατριαρχία του Κρεμλίνου, τα τελευταία 15 χρόνια το 60-70 τοις εκατό των Ρώσων υποστήριξε σταθερά τον αυξημένο ρόλο των γυναικών στην πολιτική και τις δημόσιες υπηρεσίες.

Όλα αυτά σημαίνουν ότι ο αντίκτυπος τριών νέων γυναικών πολιτικών φορέων στη Ρωσία θα μπορούσε να συγχωνευθεί σε μια πλήρη απειλή για το καθεστώς Πούτιν.

Γυναίκες που δεν θέλουν να είναι χήρες

Τον περασμένο χρόνο, ένα νέο κίνημα εμφανίστηκε στη Ρωσία που περιλαμβάνει τις συζύγους, τις μητέρες και τις αδερφές των επιστρατευμένων ανδρών. Αυτό το κίνημα “Ο δρόμος για το σπίτι”, που ξεκίνησε σε διαδικτυακά chatrooms, στοχεύει να εξασφαλίσει την επιστροφή αγαπημένων προσώπων από τον πόλεμο και αναζητά νομική προστασία για τους στρατιώτες. Οι γυναίκες έχουν υιοθετήσει λευκές μαντίλες ως σύμβολο του σκοπού τους, που θυμίζει τις μητέρες των “εξαφανισθέντων” της Αργεντινής κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας στις δεκαετίες του 1970 και του 1980.

Το κίνημα έχει αυτή τη στιγμή περίπου 50.000 μέλη. Ο πολιτικός επιστήμονας Γκριγκόρι Γιούντιν σημείωσε τον Δεκέμβριο ότι το κίνημα δεν μπορούσε να θεωρηθεί πλήρως πολιτικό, επειδή “οι διεκδικήσεις του δεν είναι αξίωση για εξουσία, αλλά αιτήματα από την εξουσία”. Δηλαδή, οι γυναίκες δεν θέλουν να αμφισβητήσουν το καθεστώς Πούτιν, αλλά να ακούγονται από αυτό. Οι εκκλήσεις του κινήματος προς τις αρχές, ωστόσο, δεν έχουν αποφέρει κανένα αποτέλεσμα – και οι ηγέτες του αποκτούν μεγαλύτερη πολιτική συνείδηση. Ο αυξανόμενος ριζοσπαστισμός τους περιλαμβάνει άμεσες εκκλήσεις προς τον Πούτιν να τερματίσει τον πόλεμο.

Τα μέλη του κινήματος πολεμούν το κράτος για τις οικογένειές τους, για να έχουν τα παιδιά τους πατέρες. Αυτό είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο δεδομένου ότι ο Πούτιν έχει ανακηρύξει το 2024 “έτος της οικογένειας” και έχει κάνει την υποστήριξη των οικογενειακών αξιών έναν από τους πυλώνες της προεκλογικής του εκστρατείας. Ακόμα κι έτσι, η μετάβαση σε μια πιο δομημένη πολιτική οντότητα εγκυμονεί σημαντικούς κινδύνους για τα μέλη του κινήματος, ειδικά δεδομένης του ιστορικού της κυβέρνησης για καταστολή παρόμοιων κινημάτων. Μια προηγούμενη προσπάθεια να ενωθούν συγγενείς επιστρατευμένων ανδρών για συλλογική δράση στη Ρωσία –το Συμβούλιο Συζύγων και Μητέρων, που ιδρύθηκε το 2022– έληξε αφού το Υπουργείο Δικαιοσύνης τοποθέτησε την επικεφαλής του, Όλγα Τσουκάνοβα, στο μητρώο ξένων πρακτόρων και άλλοι ακτιβιστές κλήθηκαν από την αστυνομία και κατηγορήθηκαν για διανομή εξτρεμιστικού υλικού.

Οι γυναίκες του κινήματος υπόκεινται ήδη σε επιτήρηση, νομικές διώξεις και προσπάθειες δημόσιας απαξίωσης – ιδιαίτερα από τα κρατικά μέσα ενημέρωσης. Δεδομένης της αυξανόμενης δημοτικότητας και του ριζοσπαστισμού του και των ηγετών του, τα πράγματα μπορεί σύντομα να πάρουν μια ακόμη πιο σκληρή τροπή. Αυτό εγείρει ερωτήματα σχετικά με τη σκοπιμότητα ενός ουσιαστικού πολιτικού μετασχηματισμού στη Ρωσία δεδομένου του τρέχοντος κλίματος καταστολής.

Μια χήρα που ενώνει

Η Γιούλια Ναβάλναγια έχει ορκιστεί να συνεχίσει την αποστολή του συζύγου της για να δημιουργήσει μια “κανονική ευρωπαϊκή Ρωσία”. Από τον θάνατό του, έχει απευθύνει έκκληση στη διεθνή κοινότητα, προτρέποντας τη μη αναγνώριση των εκλογών αυτού του μήνα, υποστηρίζοντας συνεχείς οικονομικές κυρώσεις κατά του καθεστώτος Πούτιν και υποστηρίζοντας ότι η Δύση πρέπει να κάνει περισσότερα για να στηρίξει τους αντιπολεμικούς Ρώσους. Οι δυναμικές ομιλίες της έτυχαν χειροκροτημάτων τόσο στη Διάσκεψη για την Ασφάλεια του Μονάχου όσο και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

Και στη Ρωσία, η Ναβάλναγια έχει συγκεντρώσει σημαντική ηθική και πολιτική υποστήριξη, αξιοποιώντας πολιτιστικές αφηγήσεις που θυμίζουν ιστορικές προσωπικότητες όπως η Όλγα – μια μεσαιωνική αγία πριγκίπισσα, που εκδικήθηκε τους δολοφόνους του συζύγου της και στη συνέχεια απόλαυσε μια μακρά και ευγενή βασιλεία στη Ρωσία. Η Ναβάλναγια κάλεσε τους Ρώσους να διαμαρτυρηθούν για τις εκλογές συγκεντρώνοντας μαζικά στις 17 Μαρτίου στα εκλογικά τμήματα για να καταστρέψουν τα ψηφοδέλτιά τους ή απλώς να στέκονται σιωπηλά έξω το μεσημέρι.

Και εκεί βρίσκεται ένα πιθανό πρόβλημα: Η Ναβάλναγια αναγκάζεται να ζει εξόριστη εκτός Ρωσίας, επομένως δεν μπορεί να συμμετάσχει η ίδια σε αυτή τη διαδήλωση. Ούτε αυτή ούτε τα παιδιά της ήταν παρόντες στην κηδεία του συζύγου της. Επιπλέον, η θέση της φαίνεται λιγότερο βιώσιμη από εκείνη της, για παράδειγμα, της Λευκορωσίδας ηγέτιδας της αντιπολίτευσης Σβιατλάνα Τσιχανούσκαγια – η οποία αρχικά κέρδισε τις εκλογές του 2020 μετά τη σύλληψη του συζύγου της και στη συνέχεια διέφυγε από τη Λευκορωσία.

Η  Ναβάλναγια ως εκπρόσωπος της ενωμένης ρωσικής αντιπολίτευσης μπορεί επομένως να έχει σοβαρό πρόβλημα με τη νομιμότητα. Μέχρι στιγμής, η νομιμότητα της Ναβάλναγια πηγάζει από την εμπιστοσύνη που δημιούργησε ο σύζυγός της, αλλά αυτή κατάσταση μπορεί να αλλάξει. Τα ρωσικά μέσα προπαγάνδας ξεκίνησαν μια εκστρατεία μισογυνιστικής παραπληροφόρησης εναντίον της, κατηγορώντας την για μοιχεία και άμβλωση – δηλαδή προσπαθώντας να την απαξιώσουν ως γυναίκα. Καθώς η Ναβάλναγια καθοδηγεί τον ρόλο της εντός της αντιπολίτευσης, θα χρειαστεί να υπερβεί το έργο του συζύγου της κατά της διαφθοράς και να ασχοληθεί με την ευρύτερη δυναμική της ρωσικής πολιτικής. Αυτό θα συνεπάγεται τη δημιουργία μιας σύνδεσης με το εγχώριο κοινό καθώς και με τους Ρώσους κατά του Πούτιν στην εξορία – παρά τις αντιξοότητες της και τη συκοφαντική εκστρατεία εναντίον της.

Μια μαμά από την επαρχία

Το βασικό πλεονέκτημα για τη δημοσιογράφο από το Rzhev, Κατερίνα Ντάντσοβα, είναι ότι ασχολείται με πολιτικές δραστηριότητες ενώ παραμένει στη Ρωσία. Στα τέλη του περασμένου έτους, ανακοίνωσε την πρόθεσή της να διεκδικήσει την προεδρία ως υποψήφια κατά του πολέμου, λαμβάνοντας ευρεία υποστήριξη. Όπως ήταν αναμενόμενο, η Κεντρική Εκλογική Επιτροπή της Ρωσίας συγκέντρωσε γρήγορα αρκετά τεχνικά στοιχεία για να απορρίψει την υποψηφιότητά της. 

Αυτό δεν εμπόδισε την Ντάντσοβα: συνεχίζει να εκστρατεύει σε όλες τις περιοχές της Ρωσίας και να συναντά υποστηρικτές, δημιουργώντας έτσι τη δική της πολιτική υποδομή τοπικών γραφείων και συναντήσεων, όπως έκανε ο Ναβάλνι κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του το 2018.

Επίσημα, οι περιφερειακές συναντήσεις είναι αφιερωμένες στην υποψηφιότητα του πολιτικού κόμματος της Ντάντσοβα “Rassvet” (Αυγή). Είναι φυσικά απίθανο το Κρεμλίνο να αναγνωρίσει αυτό το κόμμα, όπως έκανε στο παρελθόν με το σχέδιο του Ναβάλνι. Αυτό όμως δεν θα εμποδίσει τα περιφερειακά γραφεία να συμμετέχουν σε πολιτικές δραστηριότητες εντός των διαρκώς συρρικνούμενων ορίων του ρωσικού νομικού πλαισίου.

Η εμπειρία της Ντάντσοβα στην πολιτική σε δημοτικό επίπεδο θα τη βοηθήσει να δημιουργήσει τοπικά έργα και να αναπτύξει αυτά τα περιφερειακά γραφεία. Οι ενέργειες του Ναβάλνι απλοποίησαν τη διαδικασία καταγγελίας στις τοπικές αρχές για ζητήματα μέσω αυτοματοποιημένων αιτημάτων σε ρυθμιστικούς φορείς. Αν και η πολιτική τροχιά της Ντάντσοβα είναι μέχρι στιγμής εντυπωσιακά παρόμοια με αυτή του Ναβάλνι, είναι μια γυναίκα ταπεινής καταγωγής, επομένως είναι πιθανό το Κρεμλίνο να υποτιμήσει την ίδια και τον κίνδυνο των πρωτοβουλιών της (όπως έκανε το καθεστώς Λουκασένκο με την Τσιχανούσκαγια).

Στο κοινό, η Ντούντσοβα κερδίζει ευρεία υποστήριξη ακριβώς λόγω της καταγωγής της: μητέρα τριών παιδιών με χαμηλό εισόδημα, που κατανοεί και διατυπώνει καλά την κοινωνική ατζέντα, συνδυάζοντάς την με ένα προσεκτικό αντιπολεμικό μήνυμα και απαιτήσεις για δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Είναι δύσκολο για το Κρεμλίνο να δυσφημήσει αυτή την εικόνα, έτσι η προπαγάνδα του επιτίθεται στην Ντάντσοβα για τις υποτιθέμενες διασυνδέσεις της με τον εξόριστο επιχειρηματία της αντιπολίτευσης –ή, όπως θέλει να το διατυπώνει το Κρεμλίνο, “φυγόπονο ολιγάρχη” – Μιχαήλ Χοντορκόφσκι.

Η μεγαλύτερη ευπάθεια της Ντάντσοβα αυτή τη στιγμή αποτελεί ότι είναι ανυπεράσπιστη έναντι της καταστολής. Η βάση των υποστηρικτών της είναι ακόμη μικρή. Της λείπει η διεθνής αναγνώριση και δεν έχει αναπτύξει σχέσεις μεταξύ άλλων προσωπικοτήτων της ρωσικής αντιπολίτευσης. Ωστόσο, το Κρεμλίνο μπορεί να αγνοήσει τη στιγμή που η Ντάντσοβα αποκτά όλους αυτούς τους πόρους – και γίνεται μια φιγούρα που θυμίζει Ναβάλναγια αλλά εντός της Ρωσίας.

Γυναικεία απειλή

Έτσι, οι γυναίκες μπορεί να είναι απλώς η μεγαλύτερη απειλή για το καθεστώς του Πούτιν καθώς ξεκινά την πέμπτη θητεία του ως πρόεδρος.

Οι ηγέτες του κινήματος “Ο δρόμος για το σπίτι” δημιουργούν μια οριζόντια και δυνητικά μαζική πολιτική δύναμη, με την οποία μπορεί να ευθυγραμμιστεί κάθε Ρωσίδα που έχει γιο ή σύζυγο. Η Ναβάλναγια ενσταλάζει ελπίδα στους δημοκρατικά προσανατολισμένους Ρώσους τους οποίους το Κρεμλίνο έχει εκφοβίσει, καταπιέσει και αναγκάσει σε εξορία – παρά τις προκλήσεις της να αποκτήσει νομιμότητα στο εσωτερικό. Η Ντάντσοβα, εν τω μεταξύ, δημιουργεί αθόρυβα και αποφασιστικά μια βάση στις επαρχίες της Ρωσίας και με την επιμονή της διευρύνει τις δυνατότητες για νόμιμη αλλά αντιπολιτευτική πολιτική δράση με ένα αντιπολεμικό μήνυμα. Ουσιαστικά, συνεχίζει να συνεργάζεται με την ομάδα ψηφοφόρων που υποστήριξε έναν άλλο απαγορευμένο αντιπολεμικό προεδρικό υποψήφιο, τον Μπόρις Ναντέζντιν.

Και αυτά είναι μόνο τα τρία πιο σημαντικά παραδείγματα. Η Ρωσία έχει μια μεγάλη φεμινιστική κοινότητα που έχει πλέον χωριστεί σε δύο μέρη: ακτιβίστριες στην εξορία που διαδραματίζουν όλο και πιο σημαντικό ρόλο στη ρωσική πολιτική αντιπολίτευση και εκείνες που παρέμειναν στη Ρωσία και συνεχίζουν να υποστηρίζουν την αλληλεγγύη των γυναικών με κίνδυνο της ζωής τους. Το Κρεμλίνο θα δυσκολευτεί να αντιμετωπίσει όλες αυτές τις απειλές ταυτόχρονα χωρίς να υπονομεύσει την υπεραρρενωπή εικόνα του Πούτιν και τις υπερσυντηρητικές, πατριαρχικές αξίες που προωθεί ο ίδιος και το περιβάλλον του.

*Διαβάστε το άρθρο στην αρχική του δημοσίευση εδώ.

Απόδοση-Επιμέλεια: Νικόλας Σαπουντζόγλου